De notione grammaticae

In modernis, quae dicuntur, linguis multo angustiorem verbi sensum habet ea vox, quae est grammatica, quam in sermone Latino. Dositheus Magister, qui floruit saeculo IV, grammaticam verbis definivit hisce: 

«Ars grammatica est scientia emendati sermonis in loquendo et scribendo poematumque ac lectionis prudens praeceptum. Grammaticus est, qui uniusquisque rei vim ac proprietatem potest explanare loquela. Artis grammaticae officium constat partibus quattuor: lectione, emendatione, enarratione, iudicio. Lectio est varia cuiusque scripti pronuntiatio serviens dignitati personarum exprimensque habitum animi cuiusque. Emendatio est recorrectio errorum, qui per scriptum dictionemve fiunt. Enarratio est obscurorum sensuum quaestionumque narratio. Iudicium est, quo poemata ceteraque scripta perpendimus et discernimus. Artis grammaticae initia ab elementis surgunt, elementa figurantur in litteras, litterae coguntur in syllabas, syllabis comprehenditur dictio, dictiones coguntur in partes orationis, oratio in virtutes ac vitia descendit.»* 

His similia iam legimus apud Quintilianum, qui grammaticam in duas partes divisit – scilicet in «recte loquendi scientiam et poetarum enarrationem» (inst. 1,4,2).

-------------- adnotatio -----------------

*Affert verba Dosithei Magistri Eleanor Dickey in libro cum titulo hoc: De lingua Latina discenda via rationeque antiqua, Cantabrigiae, anno 2016, p. 85-87. De quo libro lectu dignissimo forsan alias est facultas fusius loquendi. 

Conradus Gesnerus (1516-2016) sive de «Bibliotheca Universali»

Conradus Gesnerus polyhistor
(depictus a Tobia Stimmer, 
Museum «Allerheiligen», Scafusa)

Mense Martio quingenti anni acti erant ab ortu Conradi Gesneri, doctoris medici. Turicensis ille civis fuit universalis qui dicitur homo aetatis litterarum renascentium. Praetereo nunc eius scripta zoologica botanicave, omitto artificem ingeniosum, cuius manus sollertes delineaverunt animalia plantasque, praetereo quoque grammaticum, qui haud paucas editiones recognovit curavitque principes.

Dico nihil nisi de Gesneri opere, quod «Bibliotheca universalis» inscribitur. Quo libro anno 1545 in lucem edito polyhistor Helvetius Europaeâ in re publica litteraria celeber est factus posterique eruditum Turicensem cognominarunt patrem bibliographiae. At vero «Bibliotheca Universalis» librorum indice plus valet. Est historia litterarum Latinarum.

Nonnihil de libri argumento iam operis titulus nobis praebet, qui titulus est: «Bibliotheca Universalis sive Catalogus omnium scriptorum locupletissimus in tribus linguis, Latina, Graeca et Hebraica, exstantium et non exstantium, veterum et recentiorum in hunc usque diem, doctorum et indoctorum, publicatorum et in bibliothecis latentium. Opus novum et non bibliothecis tantum publicis privatisve instituendis necessarium, sed studiosis omnibus cuiuscunque artis aut scientiae ad studia melius formanda utilissimum: authore Conrado Gesnero Tigurino* doctore medico. Tiguri apud Christophorum Froschouerum Mense Septembri Anno MDXLV.»

Continet «Bibliotheca Universalis» 5031 auctores et eorum opera. Est ergo bibliographia longe amplissima saeculi XVI et insuper maximi momenti. Curnam? Saeculo XV totâ Europâ circiter 27'000 libri in lucem sunt editi. Saeculo autem XVI res longe aliter se habuerunt. Prodiêre enim Lutetiae Parisiorum libri ad 40'000, Venetiis 27'000, Lugduni 15'000, Wittenbergae 9500, Romae 8500, Lipsiae 8000, Basileae 8000.** Quippe etiam multis in aliis oppidis Europaeis libri publicati sunt. Aliis verbis: Preli typographici ope usuque typorum mobilium factum est, ut libri multo celerius simulque multo maiore numero confici possent.

Lilium Martagon
a Gesnero pictum***

Quae librorum multiplicatio quid sibi vult? Quisnam tantum librorum numerum valet legere, nedum concoquat? Quo in litterarum labyrintho Conradi Gesneri «Bibliotheca Universalis» est veluti dux, qui lectoribus per ambages errantibus ostendat viam – licet exigua librorum pars a Gesnero sit tractata.

Quid porro Gesnerus de librorum delectu dicit? Quos libros dignos, qui in «Bibliotheca Universali» commemorentur, putat? Qua de re Gesnerus in epistula nuncupatoria sic: «Nullus a me scriptor contemptus est, non tam quod omnes catalogo aut memoria dignos existimarem, quam ut instituto meo satisfacerem, quo mihi imperaveram sine delectu simpliciter omnia, quae incidissent, commemorare. Nam vel ob hoc ipsum nonnulli nominandi sunt, ut lectores moneantur de abstinendo ab eis; non enim eruditis solum, sed quibuslibet hunc indicem collegimus, ut etiam rudes inde tanquam a praeceptore muto de authoritate utilitateque singulorum librorum, et contra, admoneantur.»

Decet procul dubio ex «Bibliotheca Universali», quam Gesneri longis debemus lucubrationibus, afferri exempla tamquam gustula quaedam.

Gustulum primum – Gesnerus de Platone: «Plato philosophus Atheniensis, θεῖος, id est divinus cognominatus, plus in sapienta profecit, quantumcunque eius in virum gentilem cadere potest, quam humana lingua edisseri posse videatur. Qui vitam eius et dogmata cognoscere penitius voluerit, legat Suidae, Diogenis Laertii et Marsilii Ficini de ipso scripta. [...] Platonis omnia opera Aldus excudit Venetiis in fol. Graece. Deinde Vualderus Basileae una cum Graecis Procli commentariis in Timaeum et Politica, adiectis etiam Graecis indicibus perquam copiosis anno 1534 in fol. chartis 301. Eadem Marsilio Ficino interprete excusa sunt Venetiis 1517 apud Philippum Pincium, nuper vero Basileae in officina Frobeniana ex recognitione Simonis Grynaei cum indice in fol. Adiecta sunt autem per Marsilium argumenta in singulos dialogos et ea nonnumquam prolixa, ut vel epitomes vel commentarii loco haberi possint. Platonis libri a posteris in quaternitates novem collecti. Prima quaternitas [...].»

Gustulum secundum – Gesnerus de C. Valerio Catullo: «Catullus Varronis tempore vixit. Ad Vergilium carmen de passere mittit, M. Tullii aliquando usus est patrocinio, qua de re epigramma eius exstat. Eruditorum consensu docti cognomen accepit. Ovidius eum Vergilianae maiestati opponit. Versus ipsius, quanquam ut duriusculi notantur, quod uterque Plinius asserit, tamen perelegantes habiti sunt, ac sectatores complures in his invenit. Valerius Martialis Catullum sibi ipsi audacter praeponit. Sic enim ad Macrum: „Nec multos mihi praeferas poetas / Uno sed tibi sim minor Catullo.“ Opus suum ad Cornelium Nepotem misit, virum doctum et rerum cognitione egregium. Dividitur autem in libros tres, ut primus lyricos, secundus elegiacos, tertius epigrammata contineat. Elegiam de coma Berenices ex poeta Callimacho in Latinos nummeros convertit. A Fabio Quintilliano et Diomede inter iambicos reponitur, ab aliis inter lyricos. [...] C. autem Plinius libro historiae naturalis 38, cum de magia disserit, amatorium de incantamentis carmen a Catullo editum refert. Scripsit et ithyphallicum carmen, ut est optimus testis Maurus Terentianus quinque eius versiculos citans. Mortuus Romae est, cum annum circiter trigesimum ageret, ut quidam putarunt. Vulgatum quoque de Valerio Catullo illud: „Tantum parva suo debet Verona Catullo / quantum magna suo Mantua Vergilio“. Haec ex Petro Crinito.

Pleraque huius poetae carmina improbae libidinis nequitia contaminantur, idcirco honestis auribus et castis tenerisque cavenda ingeniis.» 

Haec haectenus et haec quidem iam satis prolixe.

Ficus Carica a Gesnero picta***

Mortuus est Conradus Gesnerus doctor medicus Tigurinus anno aetatis suae L die 13° mens. Dec. anno 1565 – scilicet correptus peste.

Ad finem pervenio quaedam utilia adiciens: In «Bibliotheca Universali» auctorum nomina praebentur pro litterarum ordine alphabetico. Auctores, qui plura nomina habent, in praenominibus requirendi sunt. Marcus Tullius Cicero exempli gratia sub voce «Marcus» invenitur. Parabilis est «Bibliotheca Universalis» sub nexu infra indicato, et is quidem liber, quo Gesnerus ipse usus est quemque notulis, additamentis emendationibusque complevit manu scriptis. Fieri potest, ut hoc opus magnum eam in formam, quae PDF vocitatur, conversum ex rete extrahatur et ita quidem, ut semper in computatro quasi ad manum sit. En nexum: http://www.e-rara.ch/zuz/content/titleinfo/5079505

----------------  adnotationes  ------------------------

* Tigurinus = Turicensis; Tigurum = Turicum (vulgo: Zürich)

**Fons: Urs B. Leu: Conradus Gesnerus. Eruditus universalis et rerum naturalium indagator aetatis litterarum renascentium [vulgo: Conrad Gessner: Universalgelehrter und Naturforscher der Renaissance], Turici a. 2016 (apud domum editoriam Actorum Diurnorum Turicensium), p. 136.
*** Tabulae sunt depromptae e libro Ursi B. Leu (cf. **)

De rupicapra Angelimontana

J.J. Scheuchzerus Turicensis Beato Salodurensi necnon et ceteris legentibus sal.

Mihi quidem est minimi momenti, quid homines saec. XXI agant, cogitent, scribant. Quid mea refert, an Beatus Salodurensis opera mea exscribat omnia necne? Attamen facere non possum, quin huic epistulae inseram observationem satis curiosam, quae ad regnum animale spectat simulque declarat, quo fuerit animo quidam venator Angelimontanus.

Namque accidit anno 1699, ut rupicapra, quod genus animalium saxa editissima scopulosque praeruptos raro deserit, sponte descenderit in pascua ibique sese equis vaccisque immiscuerit, immo non lapidibus inde se abigi passa fuerit. Insolitae rei narratione commotus venator sese accingit et, quod communiter vix maximo labore nec sine vitae periculo agit, facillime globo sclopetario capram traicit. Inde patet rupicaprae affectum erga vaccas equosque esse letalem. Sed his de rebus satis superque! Nunc ego quidem iterum mortuis immisceor ad aeternitate perfruendam.

Valete ac mementote aeternitatem esse admodum levem!

«Colligunt in cellis monachi aeque ac eruditi in suis museis varias cruditates»

Coenobium Angelimontanum

Per Alpinas regiones iter faciens Johannes Jacobus Scheuchzerus, de quo non ita pridem hoc in foro fuit sermo, adiit anno MDCCII coenobium Angelimontanum (vulgo: Engelberg), quod monasterium situm est in valle Alpinâ «montibus undique cinctâ iisque perpetuâ nive et glacie tectis». Monachorum vivendi modum perspiciens cognoverat Scheuchzerus, quippe qui Apollinis artes calleret, vitâ sedentariâ valetudinem corrumpi prosperam. Ita enim Johannes Jacobus noster:

«Non autem silentio praeteriri debent motus et quies. Vita religiosorum monastica et eruditorum sedentaria pari ambulant passu, utrobique deficit motus atque corporis exercitium; colligunt in cellis monachi aeque ac eruditi in suis museis varias cruditates, quae ventriculo indigestionem afferunt, fermentum obtundunt, pituitam in intestinis coacervant sicque flatibus perpetuum fomitem praebent, massam insuper humoralem disponunt ad varias obstructiones, secretiones viscerum depravant et speciatim pro ratione temperamentorum malum illud (crucem medicorum) hypochondriacum cum melancholiâ, morbos inter literatos haud infrequentes inducunt. 

Consului, quo sic obviam iretur imminentibus gravioribus hisce aliisque morbis, corporis frequens exercitium, praecipue horâ dimidiâ, aut integrâ, ante pastum, ut reliquiae ciborum in ventriculo digerantur et excernantur, et sic quoque prohibui meditationes statim a pastu, a multis institui solitas, atque e contra suasi deambulatiunculam, digestioni ciborum apprime proficuam.»*

Haec hactenus.

----------------------------------------------

*Fons: Johannes Jacobus Scheuchzerus: Οὐρεσιφοίτηϛ Helveticus sive itinera per Helvetiae Alpinas regiones facta, Lugduni Batavorum, typis ac sumptibus Petri Vander Aa, anno MDCCXXIII; p. XIX.

De itineribus faciendis sive adhortatio ad patriam explorandam

Homo Helveticus celsissima iuga Alpium explorans ac admirans

Non indignum lectu puto id, quod Johannes Jacobus Scheuchzerus* saeculo XVIII incipiente de itineribus faciendis conscripsit. En litteras hasce**:

«Habent itinera quaevis ἑλκυστικόν τι, ea imprimis, quae ad Indos et Garamantas fiunt: sumus plerique ita comparati, ut peregrina et admiremur et veneremur, et ea, quae in quotidiano nostro sunt conspectu, negligamus; utut ad horum veritatem facilior nobis patescat aditus quam ad illorum. Caeci ruimus in rerum remotissimarum a nobis amplexus, patriarum et ignari et incurii. Eo usque etiam sese extendit caeca nostra curiositas, ut saepe fictitia prorsus et romantica excipiamus pro veris. Examini, quae in extremis terrarum, imprimis ignotarum, angulis reperiuntur, vel non subsunt vel raro.

Homo Helvetius
ad Indos et Garamantas iter faciens

Haec non in medium profero, ut praeiudicio sint itinerariis tot, quae quidem inde a dedectis Indiis in orbis literati comparent theatro. Singulis suam concedo fidem, auctoriatem, pretium suum, et sunt ex iis, quae maximi facio, quorumve scriptores vel propter ἀκρίβειαν in observationibus laudo, vel labores insumptos, pericula terrâ marique suscepta, mira fortunae fata, bona plurima Europae illata, medicinae, oeconomiae, commercio valde  proficua.

Homo Helvetius
mari quodam a patria sua remotiore fruens

Nil quoque detractum volo itineribus tot, quae publicam viderunt lucem, per Europae provincias, licet fugitivo saepe oculo factis, quae sistunt vel antiquitates gentium vel mores vel politiam vel ecclesiarum statum vel naturae etiam producta. Stet per me et iis auctoritas sua et aestimatio, maior tanto, si rigidum sustulerit examen.

Nemo interim mihi vitio verterit, si omnibus aliis praeferam, quae per provincias patrias suscipiuntur, itinera. Maxima hîc opus attentione, quia errores in omnium civium et incolarum incurrunt oculos, veritas a nemine non potest explorari; sistunt, quod nostrum est seu in politia, seu in natura; res plurimis licet, propter nimium in res exteras studium, incognitas; dant, quod possidemus et tamen nescimus; ducunt, quo ire cuivis nostrum licet, sed vetat occasio vel voluntas; pandunt patriae nostrae thesauros, dotes aperiunt, usui nostro applicant, exteris etiam populis optimâ fide sistunt, quae alienâ vel crediderunt hactenus vel pro falsis venditarunt; alios ad similes labores subeundos alliciunt.»**

---------------------------------------------------

*Johannes Jacobus Scheuchzerus Turico ab oppido Helvetico oriundus fuit medicus  et artis mathematicae professor. Praeterea vir doctus Turicensis fuit magnum nomen in re publica geographica, geologica, botanica, hydrologica. Scheucherus fuit membrum cum academiarum perillustrium tum societatis illius regiae Anglicae [vulgo: Royal Society], cui collegio scientiae naturali promovendae tum temporis Isaacus Newtonus philosophus ille naturalis praeerat, quocum Scheuchzerus commercium conseruit epistolare. Vir doctissimus Turicensis fuit Οὐρεσιφοίτηϛ, id est viator montanus. Novies Alpes Helveticas peragravit. Numerandus est inter eos, qui fuerunt quasi inventores Alpium pulchritudinis ac maiestatis. Spatio Alpino admirando simulque scientifice explorando toto corde incubuit.

**Fons: Johannes Jacobus Scheuchzerus: Οὐρεσιφοίτηϛ Helveticus sive itinera per Helvetiae Alpinas regiones facta. 

Lugduni Batavorum, typis ac sumptibus Petri Vander Aa, 

anno MDCCXXIII; praefatio ad lectorem.